Opiekunowie osób starszych potrzebni od zaraz? Tak, ale tylko ci zatrudnieni legalnie!

Statystyki alarmują: pod koniec 2020 r. ok. 4,6 mln osób w Niemczech wymagało opieki długoterminowej (Bundesministerium für Gesundheit), a do 2035 r.będzie tu brakowało pół miliona pracowników opieki (Institut der Deutschen Wirtschaft w Kolonii). Niemiecki rynek usług opiekuńczych od lat boryka się z niedoborem personelu, a na miejsca w domach opieki czy prywatnych klinikach stać nielicznych. W tym kontekście prywatne firmy wschodnioeuropejskie delegujące opiekunów do Niemiec są ważnym uzupełnieniem całego systemu opieki. 
Rosnący popyt na usługi opiekuńcze sprawia, że przybywa coraz więcej polskich firm oferujących usługi dla klientów prywatnych w Niemczech (dla porównania, w 2008 r. ich liczba była ponad dwukrotnie większa niż rok wcześniej). Internet pełen jest ofert tzw. opieki 24-godzinnej, które często bazują na emocjach i kuszą podejrzanie niskimi stawkami. Przy wyborze firmy, która będzie opiekowała się seniorem, dla klienta ważne są głównie trzy czynniki: stawki cenowe, kwalifikacje personelu oraz znajomość języka. Zgodność działalności z prawem unijnym i krajowym często brana jest za pewnik. Niestety, wiele firm postępuje sprzecznie z obowiązującymi przepisami UE. Które modele świadczenia usług są zatem legalne i ile tak naprawdę kosztuje opieka domowa?

Mniej nie znaczy więcej

Reklama widniejąca w wysokich rzędach na pierwszej stronie wyszukiwarki internetowej nie zawsze świadczy o rzetelności firmy. W systemie tzw. opieki 24-godzinnej chodzi w istocie o elastyczny czas świadczenia usług, mieszczący się w granicach 
ok. 40 godzin tygodniowo. Niepokój powinny wzbudzić zatem deklaracje usługodawców oferujących opiekę non stop. 
Ponadto bezwzględnie należy zwrócić uwagę, czy koszty opieki domowej nie są zaniżone. W internecie znaleźć można kuszące obietnice opieki domowej z zamieszkaniem za ok. 2000 euro miesięcznie. Tymczasem realne koszty rekrutacji, przygotowania zaplecza do świadczenia usług (w tym w szczególności personelu, za pomocą którego usługi są świadczone), koszty związane z opłaceniem składek na ubezpieczenie i podatków to co najmniej 2700 euro miesięcznie. 
Dla porównania koszty „całodobowej opieki” przez niemiecką służbę opiekuńczą wynoszą od 5000 do 10 000 euro miesięcznie. Przy maksymalnym dofinansowaniu z ubezpieczenia opiekuńczego w wysokości 1550 euro za opiekę trzeciego stopnia główny wkład finansowy musi zostać wniesiony przez rodzinę. Praca w gospodarstwach domowych otwiera możliwości indywidualnych ustaleń, które mogą prowadzić do nadużyć i wymknąć się spod kontroli państwa. 

Legalne modele zatrudnienia

Model I: Opiekun świadczący usługi w Niemczech ubezpieczony w Polsce

Zgodnie z rozporządzeniem unijnym 884/2003 i prawem polskim opiekun osób starszych, który jest zatrudniony przez polską firmę, powinien być ubezpieczony w Polsce w okresie, kiedy świadczy usługi w Niemczech. Musi też posiadać wydane przez polski Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) zaświadczenie A1. Dokument ten potwierdza, że opiekun w okresie świadczenia usług w Niemczech podlega pod polski system ubezpieczeń społecznych i nie jest objęty systemem ubezpieczenia społecznego w Niemczech. 
Zaświadczenie A1 nie potwierdza jednak legalności działania. Zdarza się, że osoby posiadające druk A1 są zatrudnione nielegalnie, składki od ich wynagrodzenia są odprowadzane np. od kwoty 50 euro (!), choć w praktyce otrzymują znacznie większe wynagrodzenie. To przypadek, kiedy powinna nam się zapalić czerwona lampka.
– Składki do ZUS-u powinny być odprowadzane od przeciętnego prognozowanego wynagrodzenia w Polsce, ustalonego na dany rok kalendarzowy (w Polsce jest to obecnie 6935 zł, a w przyszłym roku będzie to kwota wynosząca ponad 7000 zł). Odprowadzenie składek od niższych kwot, co do zasady, łamie wytyczne dotyczące legalnego zatrudnienia opiekunów osób starszych – mówi Patrycja Mstowska, wiceprezes Zarządu Polskiego Stowarzyszenia Agencji Zatrudnienia (SAZ) oraz wiceprzewodnicząca Sekcji Agencji Opieki, która prowadzi również agencję Opieki MEDIRA.
Ponadto wyjazd opiekuna do Niemiec nie może być rozliczany według przepisów składkowych. Wykonywanie pracy – w ramach czy to umowy o pracę, czy umowy cywilnoprawnej – nie może polegać na stałym przebywaniu ubezpieczanych w podróży służbowej w czasie i w zakresie równoległym do wykonywania głównego przedmiotu umowy (por. Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 8 lutego 2018 roku, sygn. akt III AUa 1475/17). Stanowisko to potwierdzają obszerne orzecznictwo polskich sądów, dotyczące personelu opiekuńczego i liczne wyroki zapadłe na gruncie stanów faktycznych, w których ubezpieczeni świadczyli usługi opiekuńcze za granicą (patrz: wyrok Sądu Najwyższego z 12 września 2018 roku, sygn. akt III UK 134/17, por. wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu  z 5 lutego 2018 roku, sygn. akt III AUa 1875/16; wyrok Sądu Okręgowego w Świdnicy z 5 kwietnia 2017 roku, sygn. akt VII U 634/16). 

• Formularz A1 wyklucza możliwość uznania, że osoba we wskazanych w nim okresach przebywała w podróżach służbowych i tym samym sposób rozliczenia „wynagrodzenie plus diety” jest niezgodny z prawem.

Kroki weryfikacji legalności firmy delegującej w Modelu I: Choć warunki umów między agencjami wysyłającymi a opiekunami są poufne i klient nie ma prawa wglądu do nich, to może jednak zadać pytanie sprawdzające, czy przypadkiem nie padł ofiarą nielegalnej praktyki. Warto poprosić polskiego usługodawcę o pisemne oświadczenie potwierdzające, że w sytuacji gdy opiekun świadczy usługi przez cały miesiąc, firma opiekuńcza opłaca składki na ubezpieczenie społeczne od prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia brutto w gospodarce narodowej, tj. obecnie od kwoty 6935 zł, a w 2024 r. ponad 7000 zł, z uwzględnieniem okresu rozliczeniowego.

Model II: Opiekun świadczący usługi w Niemczech, ubezpieczony w Niemczech

To, co zwolnione z opodatkowania w Polsce, nie musi być oskładkowane w Niemczech? Błąd! Czasami opiekunowie osób starszych nie są ubezpieczeni w Polsce przez firmę opiekuńczą, a są zgłoszeni do niemieckiej Krankenkasse, gdzie mają comiesięcznie opłacane ubezpieczenie społeczne i zdrowotne. Niestety zdarza się, że i w tym modelu niektóre firmy nie odprowadzają składek od całego wynagrodzenia. 
– W przypadku opiekunów ubezpieczonych w Niemczech należy upewnić się, czy polska firma odprowadza do niemieckiego systemu ubezpieczeń składki od wszystkich należności otrzymywanych przez opiekuna – wyjaśnia Maciej Kopaczyński, przewodniczący Sekcji Agencji Opieki, właściciel agencji opieki Laxo Care – Systemy ubezpieczenia i opodatkowania w obu tych krajach są odrębne i regulują je odmienne przepisy. Błędne jest twierdzenie zakładające, że to, co nieopodatkowane w Polsce, jest też nieoskładkowane w Niemczech. Niemieckie prawo wyraża zasadę, że co do zasady wszystko, co otrzyma opiekun, ma być oskładkowane. 
Rozporządzenie z dnia 29 kwietnia 2004 roku Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego wprowadza zasadę, zgodnie z którą można podlegać systemowi zabezpieczenia społecznego tylko jednego kraju. Na jakie problemy naraża się osoba przyjmująca do swojego domu opiekuna, który współpracuje z firmą działającą nielegalnie? Jeśli składki na ubezpieczenie społeczne nie są odprowadzane od wszystkich należności wypłaconych opiekunowi, to pracodawca (tj. dyrektor zarządzający, członek zarządu, odpowiedzialny kierownik działu itd.) podlega odpowiedzialności karnej z § 266a StGB Kodeksu karnego. Każda błędna miesięczna deklaracja ubezpieczenia społecznego podlega karze grzywny lub pozbawienia wolności do lat pięciu. Pośrednio odpowiedzialność może spadać również na podopiecznego, zgodnie z łacińskim przysłowiem ignorantia iuris nocet, czyli nieznajomość prawa nie zwalnia z jego przestrzegania. Dlatego przed przyjęciem opiekuna warto zapoznać się z obowiązującymi przepisami prawa. Pośrednicy i klienci, którzy mimo posiadania wiedzy o naruszeniach prawa zatrudniają opiekunów, uczestniczą w czynie i ponoszą odpowiedzialność karną jako współsprawcy (§ 27 StGB) lub podżegacze (§ 26 StGB).

• Jeżeli opiekun jest ubezpieczony w Niemczech, powinien mieć odprowadzane składki od wszystkich należności, które otrzymuje. Niedopuszczalna jest konstrukcja, w której niektóre składniki wynagrodzenia są oskładkowane według polskich przepisów prawa, a niektóre według niemieckich – wynagrodzenie wraz ze wszystkimi dodatkowymi należnościami może podlegać oskładkowaniu wyłącznie na podstawie polskich bądź niemieckich przepisów prawa.

Kroki weryfikacji legalności firmy delegującej w Modelu II: Warto poprosić polskiego usługodawcę o pisemne oświadczenie potwierdzające, że w sytuacji, gdy opiekun świadczy usługi przez cały miesiąc, firma opiekuńcza opłaca składki na ubezpieczenie społeczne w Niemczech od wszystkich otrzymywanych przez niego należności. 

Model III: Opiekun prowadzi jednoosobową działalność gospodarczą 

Kolejnym legalnym modelem jest samozatrudnienie w Niemczech lub innym kraju UE i świadczenie usług opiekuńczych bezpośrednio dla klienta. Osoby samozatrudnione mogą pracować we wszystkich krajach UE dzięki swobodzie świadczenia usług i swobodzie przedsiębiorczości (art. 49 TFUE). Także w tym przypadku w znalezieniu takich opiekunów pomagają polskie firmy. Zazwyczaj umowa o świadczenie usług lub umowa o pracę jest zawierana przez opiekuna z niemieckimi klientami bezpośrednio. 

Kroki weryfikacji legalności firmy delegującej w Modelu III: Aby sprawdzić, czy samozatrudnienie opiekuna nie jest pozorowane, warto przyjrzeć się, czy opiekun prowadzący działalność gospodarczą przejawia samodzielność w świadczeniu usług. 

Model IV: Opiekun jest zatrudniony bezpośrednio w Niemczech na umowę o pracę

W przypadku opiekunów z krajów Unii Europejskiej istnieje możliwość bezpośredniego zatrudnienia przez rodzinę czy podopiecznego. W takim przypadku zawierana jest umowa o pracę bez pośrednictwa polskiej firmy. Ponieważ stosunek pracy ma miejsce w prywatnym gospodarstwie domowym, to rodzina lub podopieczny – w zależności od tego, kto jest w tym przypadku pracodawcą – musi wypełnić wszystkie obowiązki wynikające z przepisów prawa pracy. 

Legalność umów to podstawa

Umowa z firmą opiekuńczą powinna być zgodna z obowiązującym prawem i unijnymi wytycznymi. Profesjonalnie sporządzona umowa zawiera wszelkie ustalenia co do wykonywanych czynności opiekuna, określa jego wynagrodzenie oraz pełne dane firmy opiekuńczej, z którą współpracuje opiekun i klient. Przed podpisaniem umowy dobrze jest poznać przyszłego opiekuna podczas np. rozmowy telefonicznej lub ewentualnie otrzymać szczegółowy profil z opisem jego doświadczenia. Brak informacji o siedzibie firmy i osobie kontaktowej czy trudność ze skontaktowaniem się z firmą opiekuńczą powinny natychmiast wzbudzić niepokój. 
Standardem w rzetelnie i legalnie prowadzonych firmach zajmujących się opieką domową jest zapewnienie konsultacji i stałego kontaktu z koordynatorem. Oprócz nadzorowania warunków wywiązywania się z umowy osoba taka pomaga w rozwiązaniu ewentualnych kwestii problematycznych czy spornych, mogących się pojawić podczas świadczenia usług. Brak możliwości regularnego kontaktu z koordynatorem może wskazywać na to, że ma się do czynienia z nieuczciwą firmą.
– Zarówno opiekunom poszukującym pracy, jak i instytucjom i rodzinom ich przyjmującym rekomendowałabym weryfikację usługodawców w zakresie legalności stosowanych modeli zatrudnienia opiekunów i współpracę ze sprawdzonymi firmami, co pozwoli uniknąć przykrych konsekwencji w przypadku wykrycia nieprawidłowości przez organy państwowe – podsumowuje Patrycja Mstowska.
Lista polskich firm opiekuńczych, świadczących rzetelne usługi i zatrudniających opiekunów legalnie, znajduje się na stronie Sekcji Agencji Opieki www.sao.org.pl/sao/nasi-czlonkowie. Informacje o Stowarzyszeniu Agencji Zatrudnienia, największej w Polsce organizacji branżowej zrzeszającej agencje zatrudnienia zajmujące się opieką domową, rekrutacją, pracą tymczasową, outsourcingiem i doradztwem HR, można znaleźć na www.saz.org.pl.

Publikacja:
Jesienią 2023 r. ukaże się Poradnik dot. ubezpieczenia pracowników delegowanych dla początkujących i zaawansowanych, opracowany z inicjatywy Stowarzyszenia Agencji Zatrudnienia we współpracy z Zakładem Ubezpieczeń Społecznych, Głównym Inspektoratem Pracy, Ministerstwem Rodziny i Polityki Społecznej, Międzynarodową Organizacją ds. Migracji (IOM Warszawa), kancelarią prawną Joanna Torbé-Jacko & Partners oraz ekspertami Sekcji Agencji Opieki. Celem publikacji jest omówienie najlepszych praktyk w zakresie zatrudniania osób delegowanych za granicę oraz podniesienie świadomości przedsiębiorców na temat ochrony prawnej opiekunów i opiekunek delegowanych do pracy za granicą. 

Bibliografia:

1. Schwarz J.S., Globalisierte(s) Sorgen: „24-Stunden-Pflege“ und Transnationale Care Work, Herbert Utz Verlag, München 2015.
2. Heisel S., Roser R., Osteuropäische Betreuungskräfte in der Altenpflege. EineHerausforderung für die Soziale Arbeit, „Soziale Arbeit“ 8/2014, s. 292–298.
3. Erörterung der Grundlegenden Risiken im Zusammenhang mit der nicht Ordnungsgemäßen Abführung von Sozialversicherungsbeiträgen auf die an das Betreuungspersonal gezahlten Vergütungen, SAZ, 2022.